Những năm gần đây, để đáp ứng nhu cầu thị trường, người dân trồng Dó bầu ở xã Phúc Trạch (huyện Hương Khê, Hà Tĩnh) đã áp dụng nhiều tiến bộ kỹ thuật để tạo và chế tác trầm, tạo ra những sản phẩm chất lượng và có giá trị cao trên thị trường.
Trầm hương là sản phẩm đặc biệt có giá trị kinh tế cao được tạo ra từ cây Dó bầu. Cây dó bầu thuộc một chi thực vật thuộc họ Trầm, khi bị tác động cây dó bầu tiết ra một chất nhựa sẫm có mùi thơm và tạo ra trầm hương - một sản phẩm đặc biệt quý hiếm của rừng mà thiên nhiên đã ưu ái ban tặng cho con người. Kỹ thuật tạo và chế tác trầm hương từ cây dó cũng khá đặc biệt, đòi hỏi người trồng phải nắm rõ kiến thức trong quy trình trồng, chăm sóc, tạo trầm đến khai thác.
 Toàn huyện Hương Khê có diện tích trồng cây Dó bầu hơn 800ha, trong đó xã Phúc Trạch trên 300 ha.
Toàn huyện Hương Khê hiện có khoảng hơn 800 ha cây dó bầu được trồng tập trung xung quang vườn hộ, trong đó chủ yếu tại xã Phúc Trạch, với diện tích trên 300 ha, có khoảng 1.700 hộ dân trồng cây Dó bầu, mỗi năm thu về hàng trăm tỷ đồng. Nghề trầm hương ở đây đã được hình thành từ những năm 1990 và cho đến nay, nó không chỉ là nghề chính mà còn là nguồn thu nhập ổn định cho hàng nghìn hộ gia đình ở huyện Hương Khê nói chung, xã Phúc Trạch nói riêng. Làng nghề trầm hương Phúc Trạch, Hương Khê, Hà Tĩnh, không chỉ là một biểu tượng của nghề truyền thống mà còn là mô hình phát triển kinh tế bền vững. Với khí hậu phù hợp và đất đai màu mỡ, cây dó trầm đã trở thành cây trồng chủ lực, mang lại giá trị kinh tế cao cho địa phương. Trầm hương Phúc Trạch hiện nay được biết đến rộng rãi trong và ngoài nước. Các sản phẩm như hương trầm, vòng trầm, cây cảnh trầm đều được người tiêu dùng ưa chuộng vì chất lượng tuyệt vời và mùi thơm đặc trưng. Điều đáng nói, nếu như trước đây, Dó bầu được trồng tự nhiên chỉ xuất bán nguyên liệu thô thì hiện nay người dân đã đẩy mạnh ứng dụng kỹ thuật vào việc tạo trầm, chế tác trầm, tạo thành nhiều sản phẩm có giá trị.
Đến với xã Phúc Trạch (huyện Hương Khê, Hà Tĩnh) là nơi không chỉ được biết đến có loại quả đặc sản bưởi Phúc Trạch ngon nức tiếng mà còn được mệnh danh là “thủ phủ” của cây dó bầu và các sản phẩm trầm hương. Chúng tôi theo chân cán bộ xã đến tham quan khu vườn rộng hơn 1,5ha của gia đình chị Phan Thị Mỹ Dung ở thôn 7 xã Phúc Trạch (huyện Hương Khê) và được tận mắt chứng kiến những người thợ đang cần mẫn tích cực đục, khoan các lỗ trên thân cây trầm. Đây được xem là biện pháp kỹ thuật mới được người dân nơi đây áp dụng để tạo trầm hương hiệu quả.
 Những người thợ lành nghề đang tất bật với công việc đục lỗ trên các cây Dó bầu để tạo trầm hương.
Trò chuyện với chị Phan Thị Mỹ Dung, chủ vườn Dó bầu này được biết, gia đình chị hiện có 500 cây dó bầu. Hiện phần lớn cây dó bầu đã được 7-10 năm tuổi. ở độ tuổi này được xem là giai đoạn cây Dó đạt các yếu tố như: đường kính vừa đủ, đảm bảo độ già, độ cứng, có thể tiến hành các bước tạo trầm. Vì thế chị Dung đã thuê những người thợ lành nghề tiến hành khoét lỗ vào thân cây và bôi chất để tạo trầm.
“Trầm hương là chất được hình thành từ quá trình tích tụ nhựa của cây Dó bầu sau khi bị tổn thương. Thế nhưng không phải cây Dó bầu nào cũng có thể tạo ra trầm hương. Hiện nay, người dân chúng tôi đang áp dụng các phương pháp can thiệp để cây Dó sinh trầm như dùng khoan đục lỗ và bôi chế phẩm sinh học lên vết thương. Tuy nhiên, điều cần chú ý là cây dó bầu trồng phải đạt 7-10 năm mới tiến hành đục lỗ, bôi thuốc và sau thời gian 3-4 năm khi trầm hình thành mới thu hoạch, có như vậy trầm hương đươc tạo ra mới đảm bảo chất lượng.”. Chị Dung chia sẻ thêm.
Nếu như trước đây trầm hương được hình thành hoàn toàn tự nhiên đó là do cây bị tổn thương bởi sâu, kiến đục thân hay do gãy cành, gãy ngọn và tại những nơi cây dó bị thương, nhựa chảy ra, tự bồi đắp, tự chữa lành, sau 10 đến 15 năm tích tụ kết tạo thành trầm hương thì hiện nay, ở xã Phúc Trạch, cách tạo trầm phổ biến vẫn là tác động bằng các dụng cụ đục, khoan, kết hợp sử dụng chế phẩm sinh học. Đây là một loại chế phẩm giúp thịt cây thối rữa để kháng lại sự tấn công khi thân cây bị tác động. Cây tiết ra chất nhựa thơm, một thời gian sau đó sẽ trở nên đậm đặc hơn và ăn vào các thớ gỗ có mùi thơm tinh dầu đó chính là trầm hương.
Theo người dân nơi đây, dù thời gian tạo trầm theo cách này kéo dài hơn so với phương pháp khác nhưng ưu điểm là giúp cây Dó phát triển bình thường và hình thành trầm hương theo cách tự nhiên, có mùi thơm đặc trưng và năng suất, chất lượng đảm bảo hơn. Cùng với đó, những cây Dó bầu càng lâu năm thì lượng dầu càng nhiều và giá trị càng lớn. Thông thường, những cây Dó bầu có tuổi đời từ 7 đến 10 năm đường kính thân cây từ 15-20 cm là giai đoạn lý tưởng để bắt đầu đục lỗ tạo trầm.
Đang tất bật với công việc đục khoan lỗ trên những thân cây trầm, anh Nguyễn Văn Thông ở xã Phúc Trạch – là một trong những người thợ lành nghề với công việc chế tạo và khai thác cây Dó trầm ở xã Phúc Trạch cho biết: Để mang lại hiệu quả thì ngoài chọn cây Dó bầu phải già thì khi đục lỗ cần chú ý các khâu kỹ thuật quan trọng như: cự li đục có khoảng cách phải đều, thường cách nhau 20-30cm, độ sâu các lỗ từ 3-5cm; nếu đục dày quá cây sẽ bị rỗng trong thân và thưa quá hay cạn quá thì cho ít trầm, còn đục sâu quá thì cây dễ bị gãy. Khi đục khoan lỗ phải thưc hiện khi thời tiết nắng ấm bởi nếu gặp mưa, dầu sẽ chảy ra làm loang rộng và gây hỏng các lỗ đục hoặc dầu không đạt yêu cầu.
Cùng với việc chế tạo trầm thì khâu chế tác trầm hương từ cây Dó bầu cũng được người dân, chính quyền địa phương nơi đây đẩy mạnh phát triển. Sau khi cây Dó bầu đã tích đủ trầm sau 3-4 năm từ khi đục lỗ và đạt độ tuổi thu hoạch, quy trình chế tác và thu hoạch được triển khai.
 Ngoài thu hoạch tinh dầu trầm thì cây Dó bầu có thể tạo ra nhiều sản phẩm chất lượng như vòng trầm, cây trầm cảnh, rượu trầm, hương trầm,…
Cây Dó sẽ được cắt cành cưa thành khúc, rồi đẽo thô, loại bỏ những phần thân không sử dụng, sau đó tuỳ theo thế cây để đục, xoi, ganh lấy trầm. Ngoài thu hoạch tinh dầu trầm thì cây Dó có thể tạo ra nhiều sản phẩm chất lượng như vòng trầm, cây trầm cảnh, rượu trầm, hương trầm đều có giá trị cao trên thị trường. Đặc biệt, đối với những khối trầm to, thân đẹp sẽ được làm khối trầm cảnh. Qua bàn tay khéo léo của người thợ chế tác, đã tạo nên những khối trầm cảnh, có hình dáng độc đáo và nghệ thuật. Đây là sản phẩm rất được ưa chuộng bởi vừa có giá trị thẩm mỹ, vừa có mùi thơm nhẹ nhàng giúp tinh thần thư thái, còn đối với những mảnh trầm uốn lượn người thợ phải tỷ mỹ dùng đục sắt có móc nhỏ để tạo từng lớp gỗ đảm bảo thu được trầm nguyên vẹn và chất lượng cao.
Anh Nguyễn Trung Thông là một người thợ chuyên chế tác trầm đã có trên 8 làm nghề ở xã Phúc Trạch chia sẽ: Công việc chế tác trầm hương đòi hỏi phải tỷ mẩn, kiên trì và khéo tay. Với công đoạn lấy trầm đòi hỏi thợ phải có thâm niên, sự dẻo dai của cổ tay và tinh mắt, chỉ cần thiếu tập trung hoặc lỡ tay là có thể làm hỏng, thất thoát trầm hương. Còn làm trầm cảnh thì lại càng khó hơn vì nó còn đòi hỏi có tính nghệ thuật nên người thợ cần có cả tư duy sáng tạo mới tạo được sản phẩm đẹp.
Ông Nguyễn Quốc Khánh- Chủ tịch UBND xã Phúc Trạch cho biết: Ngoài khuyến khích người dân mở diện trồng trồng cây Dó bầu, thì trong lĩnh vực tạo trầm để đảm bảo được chất lượng sạch cung cấp cho người tiêu dùng, hiện nay chính quyền địa phương đang khuyến cáo bà con chế tác trầm bằng những sản phẩm an toàn từ tự nhiên, sử dụng các chế phẩm sinh học, tuyệt đối không sử dụng các chất hóa học. Đồng thời tiếp tục đầu tư máy móc chế tác trầm hương như máy làm hạt vòng, máy làm hương, máy làm nụ,… và chế tác các loại trầm cảnh nhằm phục vụ nhu cầu ngày càng cao của người sử dụng.
Tạo và chế tác trầm hương từ cây Dó bầu là nghề truyền thống lâu đời của xã Phúc Trạch. Việc ứng dụng kỹ thuật tạo trầm và chế tác trầm hương đã giúp người dân có công ăn việc làm ổn định, phát triển kinh tế, vươn lên làm giàu. Các sản phẩm trầm hương Phúc Trạch với những đặc trưng riêng có chất lượng trầm rất cao, thuộc tóp đầu các vùng trồng trầm hương trong cả nước, đạt thương hiệu nức tiếng đã định vị chỗ đứng trên thị trường.
Minh Tuấn |
