Trong những năm qua, diện tích trồng cây cam của Hà Tĩnh phát triển mạnh, đặc biệt là ở những vùng đồi núi có độ dốc phổ biến từ 8 - 25⁰ trên đất lâm nghiệp, trong khi đó người trồng cam chưa chú trọng đến việc quy hoạch, áp dụng các tiến bộ kỹ thuật mới về giống, chăm sóc, phòng trừ dịch hại, các biện pháp chống xói mòn đất và che phủ đất, phương án thị trường tiêu thụ,... nên xảy ra tình trạng phát triển “nóng” và thiếu tính bền vững.

           Thực hiện đề án Tái cơ cấu Ngành Nông nghiệp gắn với xây dựng Nông thôn mới, những năm qua Hà Tĩnh đã ban hành nhiều chính sách khuyến khích phát triển nông nghiệp, nông thôn, như Quyết định 24/2011/QĐ-UBND, Nghị quyết 90, 157 và mới đây nhất là Nghị quyết 32/2016/NQ-HĐND của Hội đồng nhân dân tỉnh, trong đó tập trung vào việc phát triển các đối tượng cây, con chủ lực của tỉnh. Với thu nhập hàng năm đối với những vườn cam ở thời kỳ kinh doanh cho quả ổn định có thể đạt từ 200 - 500 triệu đồng/ha/năm, cây cam được coi là cây xóa đói giảm nghèo, làm giàu cho các hộ dân vùng đồi núi của Hà Tĩnh.

          Những năm qua, diện tích trồng cam phát triển rất nhanh, năm 2011 tổng diện tích trồng cam toàn tỉnh đạt 2.580 ha, đến năm 2016 diện tích là 5.989 ha, tăng lên 3.409ha, trong đó diện tích cam trồng trên đất lâm nghiệp là 3.550,5ha (chiếm 59%), năng suất trung bình đạt từ 10 - 12 tấn/ha. Như vậy, có thể thấy rằng 5 năm qua, diện tích trồng cam tăng rất nhanh đặc biệt là cam Chanh, điển hình là tại các huyện Vũ Quang, Hương Khê và Can Lộc. Diện tích cam phát triển nhanh về số lượng, nhưng chất lượng đạt chưa cao, nguyên nhân: Người dân trồng cam tự phát, không có quy hoạch; trồng cây cam trên đất lâm nghiệp, đặc biệt là trên đất dốc chưa tuân thủ nghiêm ngặt quy trình sản xuất nhất là những diện tích có độ dốc từ 10 - 25^o (không sản xuất trên những vùng có độ dốc lớn hơn 25^o); chưa tiến hành tạo đường đồng mức, áp dụng kỹ thuật giữ cỏ trong vườn hoặc trồng cây che phủ đất, trồng xen các loại cây để hạn chế xói mòn rửa trôi; trên đỉnh đồi không giữ được rừng để chắn gió, giữ độ ẩm cho đất trồng; mật độ trồng chưa đảm bảo 400 - 500 cây/ha; sử dụng giống chưa đảm bảo chất lượng; chưa chú trọng việc tạo tán, tỉa cành cho cây, đặc biệt là cây ở thời kỳ kiến thiết cơ bản; sử dụng phân bón hữu cơ (phân chuồng, hữu cơ vi sinh) còn ít hoặc không có, bón phân không phù hợp các thời kỳ sinh trưởng của cây; sử dụng thuốc BVTV và các biện pháp phòng trừ không đảm bảo nguyên tắc 4 đúng; việc thu hoạch cam ở Hà Tĩnh chủ yếu từ tháng 10 - 02 DL năm sau, gây nên áp lực về thời vụ, ảnh hưởng hiệu quả sản xuất; khâu tiêu thụ chủ yếu do thương lái đến mua tại vườn hoặc bán ở các chợ địa phương, nên thiếu tính chủ động và dễ bị tư thương ép giá,... Nhìn chung, việc phát triển cây cam ở Hà Tĩnh còn thiếu tính bền vững, năng suất cam trung bình đạt thấp mới chỉ đạt 30% so với tiềm năng, chất lượng các vườn cam không đồng đều, mẫu mã chưa đáp ứng được yêu cầu của thị trường, việc xây dựng thương hiệu cũng như liên kết sản xuất và tiêu thụ với doanh nghiệp còn gặp nhiều khó khăn.

          Trước thực trạng nêu trên, để phát triển cây cam của Hà Tĩnh nói chung, cây cam ở vùng đồi núi nói riêng theo hướng bền vững, có hiệu quả cao theo chuỗi giá trị, cần tập trung vào các nhóm giải pháp sau:

1. Quy hoạch vùng trồng: Làm tốt quy hoạch song song với việc xây dựng cơ sở hạ tầng ở các vùng trồng thâm canh theo hướng hàng hóa. Đối với các vườn lâu năm tập trung đầu tư cải tạo, định lại mật độ cây thích hợp, chỉ để lại các cây sinh trưởng tốt để tập trung chăm sóc, mạnh dạn phá bỏ các cây già cỗi, sâu bệnh, còi cọc để trồng mới thay thế bằng giống chất lượng cao, sạch sâu bệnh. Vườn đã trồng đi trồng lại nhiều lần, đất đã nghèo dinh dưỡng thì cần có chế độ luân canh với cây trồng họ đậu để cải tạo đất.
2. Nhóm giải pháp về kỹ thuật: Từng bước áp dụng quy trình sản xuất cam theo VietGAP để tạo vườn cảm sinh trưởng tốt, cho năng suất cao, sản phẩm an toàn, cụ thể:

          - Về giống: Thực hiện tốt công tác bảo tồn quỹ gen và hoàn thiện quy trình sản xuất giống cam có chất lượng cao và sạch bệnh; du nhập các giống cam có chất lượng cao, có thời điểm thu hoạch trong năm khác với giống cam Bù, cam Chanh để rải vụ, tránh áp lực về thời gian thu hoạch, như giống cam CS1, cam Valencia... Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động người sản xuất loại bỏ giống cũ, những vườn cam già cỗi và những vườn bị nhiễm bệnh, trồng thay thế bằng giống ghép sạch bệnh. Đặc biệt là đối với các vườn bị nhiễm bệnh Greening và Tristeza. Tăng cường công tác kiểm tra, thanh tra, đánh giá phân loại các cơ sở sản xuất giống cây ăn quả có múi. Ngăn chặn, xử lý kịp thời những tổ chức, cá nhân sản xuất kinh doanh giống không rõ nguồn gốc, giống kém chất lượng.

- Về trồng và chăm sóc:

Đối với vườn trồng mới, trồng lại: Áp dụng đồng bộ từ khâu chọn giống đến quy trình đầu tư thâm canh, sử dụng phân hữu cơ vi sinh, các biện pháp canh tác, tỉa cành tạo tán, tủ gốc giữ ẩm trong mùa khô nóng, lắp đặt hệ thống tưới tiết kiệm nước...

Đối với trên đất vườn đồi, đất lâm nghiệp: Chỉ nên bố trí trồng cam ở độ dốc dưới 25^o, những diện tích có độ dốc từ 10 - 25^o phải tiến hành tạo đường đồng mức, áp dụng kỹ thuật giữ cỏ trong vườn, trồng xen các loại cây để hạn chế xói mòn rửa trôi và tăng hiệu quả kinh tế (cỏ, lạc dại, dứa, sả, nghệ, gừng...); trên đỉnh đồi cần giữ rừng để chắn gió, giữ độ ẩm cho đất trồng.

Đối với diện tích cam già cỗi, kém hiệu quả: Người sản xuất nên phá bỏ, cải tạo đất, tiến hành trồng lại,  áp dụng kỹ thuật trồng dày, quản lý chặt chẽ bệnh vàng lá thối rễ... để tăng hiệu quả sản xuất.

- Phòng trừ dịch hại: Chủ động kiểm tra, phát hiện các đối tượng sâu, bệnh hại và áp dụng biện pháp IPM để biện phòng, trừ. Trong sử dụng thuốc bảo vệ thực vật cần lựa chọn và sử dụng các chế phẩm, thuốc bảo vệ thực vật có nguồn gốc sinh học, nhằm hạn chế ảnh hưởng tới môi trường, sức khoẻ cộng đồng, dư lượng và đảm bảo chất lượng sản phẩm.

- Thu hoạch, bảo quản: Xác định thời điểm chín, thời gian thu hoạch của từng giống cam hợp lý, thu hái đúng kỹ thuật để sản phẩm có chất lượng tốt nhất, giảm tỉ lệ dập nát, tránh neo quả quá lâu trên cây sau khi quả đã chín vì sẽ gây ảnh hưởng đến sinh trưởng, ra hoa đậu quả cho mùa sau; sử dụng các chất bảo quản an toàn, không độc hại, kéo dài thời gian tiêu thụ cho sản phẩm; áp dụng kỹ thuật bao quả bằng túi nilon chuyên dụng vừa giữ được chất lượng, mẫu mã quả vừa phòng chống được dịch hại, nhất là các đối tượng chích hút quả.

3. Giải pháp thị trường: Sản xuất cam theo hướng hàng hóa cần chủ động gắn kết với việc tiêu thụ sản phẩm, các hộ dân sản xuất cần liên kết, khâu nối với các thương lái, các cửa hàng và các siêu thị trong tỉnh, trong nước để ký hợp đồng lâu dài, nhằm đảm bảo tính hiệu quả và bền vững cho sản xuất.
4. Thông tin tuyên truyền: Tổ chức tuyên truyền, quán triệt đến các doanh nghiệp và người sản xuất, nhằm thay đổi nhận thức, tư duy, tập quán sản xuất nhỏ lẽ, tự phát, sang phát triển sản xuất hàng hóa có giá trị gia tăng, tập trung, quy mô lớn theo hướng doanh nghiệp hóa sản phẩm, liên doanh, liên kết trong các khâu sản xuất, xã hội hóa đầu tư để nâng cao chất lượng sản phẩm, lợi thế cạnh tranh trên thị trường.
5. Về chính sách: Phổ biến các chính sách của Trung ương, của tỉnh, huyện về hỗ trợ phát triển cây cam, để người trồng cam có thể tiếp cận và hấp thu, tạo động lực để phát triển cây cam theo hướng hiệu quả, bền vững./.

 Hữu Ngọc